Υπάρχει βαθύ κράτος στην Ελλάδα;

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Today Press

του Ανδρέα Μαζαράκη

Κάποτε ο πρωθυπουργός δήλωσε ότι θα συγκρουσθεί με το «βαθύ κράτος», το οποίο όμως δεν προσδιόρισε ποιο είναι και ποιοι το απαρτίζουν. Έτσι όμως ανακύπτει το ζήτημα τί είναι ειδικά στη χώρα μας το «βαθύ κράτος», αν υπάρχει, ποιοι το απαρτίζουν, πως λειτουργεί, πως άμεσα ή έμμεσα μετέχει ή επηρεάζει την άσκηση της δημόσιας εξουσίας και σε ποια πεδία.

Στο παραπάνω ερώτημα δεν υπάρχει, τουλάχιστον για τη χώρα μας επίσημος ή επιστημονικός, ή γενικά αποδεκτός ορισμός, επειδή πρόκειται για μια αόριστη έννοια, ένα είδος αόρατου μορφώματος που δεν είναι δυνατή η περιγραφή του, καθόσον οι ενδείξεις της υπάρξεώς του αλλάζουν συνεχώς, ανάλογα με τις περιστάσεις και συναντάται κατά την άσκηση της κάθε μορφής εξουσίας σε κεντρικό ή περιφερειακό επίπεδο από πρόσωπα που δρουν ατομικά ή συλλογικά, ανεξάρτητα ή κατόπιν εντολών με βάση τους δικούς τους κανόνες, γίνεται όμως αντιληπτό από τη διαφορετικότητά του κατόπιν παρεμβάσεως ή αντιδράσεως επιδιωκόμενου αποτελέσματος.

Μπορούμε όμως να προσδιορίσομε αρνητικά «τι δεν είναι βαθύ κράτος», τουλάχιστον στη χώρα μας, επειδή είναι εύκολο να αποδίδεις την ιδιότητα αυτή. Εγγενείς δυσχέρειες που παρουσιάζονται στη λειτουργία θεσμών ή υπηρεσιών δεν είναι δυνατόν να θεωρηθούν βαθύ κράτος. Για παράδειγμα δεν αποτελεί βαθύ κράτος η γραφειοκρατία, έστω και αν μέσω αυτής μπλοκάρονται διαδικασίες και αποφάσεις, ούτε η γνώμη ή η υπηρεσιακή ψήφος κάποιων δημοσίων στελεχών, που πολλές φορές επιβάλλεται λόγω πλουραλισμού, ούτε η ακροδεξιά, επειδή δεν ασκεί εξουσία, έστω και αν πολλές φορές ενεργεί ως παρακράτος.

Επίσης, δεν πρέπει να το μπερδεύουμε με το παρακράτος, που ασκεί εξουσία παράλληλα με την κρατική, αλλά εκ των παρασκηνίων, με ίδιους σκοπούς χωρίς δημοκρατική νομιμοποίηση με την ανοχή όμως της νόμιμης εξουσίας, που υπάρχει σε άλλες χώρες, όπως στην Τουρκία. Φυσικά παρακράτος δεν είναι η δράση του υποκόσμου με την εγκληματική δραστηριότητα, που λόγω της ατιμωρησίας που απολαμβάνει χαρακτηρίζεται από πολλούς έτσι. Εξάλλου παρακράτος δεν συνιστούν οι παρεκτροπές κάποιων οργάνων του Δημοσίου, που είναι ατομικές καταλογιστέες πράξεις, η δε επιεικής υπηρεσιακή και ποινική μεταχείριση αυτών οφείλεται στην ατελή νομοθεσία, στο esprit de corps, που διέπει τη νοοτροπία των υπηρεσιών και στην όσμωση μεταξύ των οργάνων.

Παθογένειες-Ανεπάρκειες και ο Γκρούεζας

Σαφώς στη χώρα μας δεν υπάρχει παρακράτος, ωστόσο, ο δημόσιος τομέας υποφέρει από πολλές παθογένειες σε πολλά πεδία, αλλά αυτές δεν οφείλονται στην ύπαρξη του βαθέως κράτους, παρά μόνο στην ανεπάρκεια της δημόσιας διοίκησης, της δικαιοσύνης, της πολιτικής και των στελεχών τους. Πολλοί μιλούν για το “βαθύ κράτος ή παρακράτος” της Μυκόνου, όπου, όπως λέγεται, η κρατική εξουσία ασκείται μόνο ονομαστικά και κουμάντο κάνουν τα οικονομικά συμφέροντα, κυρίως από αλλοδαπούς μέτοικους, που νομίζουν λόγω έλλειψης επίσημης αντίδρασης και με τη βοήθεια της μη αποτελεσματικής νομοθεσίας και κάποιων προθύμων οργάνων, ότι πρόκειται περί αυτονόμου κράτους και συμπεριφέρονται ανάλογα.

Προσωπικά δεν έχω αντιληφθεί την ύπαρξη στη χώρα μας σε πολιτικό επίπεδο του βαθέως κράτους για το μετά τη χούντα χρονικό διάστημα, παλαιότερα όμως για κάποιους υπήρχε και ταυτίζονταν με το παρακράτος της δεξιάς, για άλλους με τους “νταβατζήδες” της εξουσίας, δηλαδή αυτούς που διαχειρίζονταν από τα παρασκήνια την πολιτική εξουσία της χώρας, ανεβοκατέβαζαν κυβερνήσεις και υπονοούσαν αόριστα το Παλάτι, το μεγάλο κεφάλαιο, τα μεγάλα εκδοτικά συγκροτήματα ή τον ξένο παράγοντα, χωρίς ποτέ τίποτα να έχει διακριβωθεί επίσημα, αλλά επλανάτο σαν αόριστη φήμη, ανάλογα με τις πολιτικές πεποιθήσεις καθενός.

Ας μην ξεχνάμε άλλωστε, την αναφώνηση του τότε πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή «ποιος κυβερνά», που σημαίνει, ότι μέσα στο ίδιο σύστημα εξουσίας υπήρχαν δυνάμεις που δρούσαν ανεξάρτητα. Σαφώς οι διάφοροι “Γκρούεζα”– ιδιαίτερος του κινηματογραφικού Μαυρογιαλούρου – έτσι αποκαλούνται έκτοτε οι κομματάρχες πολιτικών και οι διάφορες κλαδικές των κομμάτων ασκούσαν σημαντική επιρροή σε κάποια ζητήματα, ιδίως τοπικά και απειλούσαν με μετάθεση στον Έβρο δημόσιους υπαλλήλους, αλλά δεν ήταν βαθύ κράτος. Αντίθετα όμως, διαχρονικά, σε όλες τις χώρες και σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι φαιές εξοχότητες (eminence grise) που από τα παρασκήνια κατηύθυναν το πολιτικό παιχνίδι ή μετέφεραν εντολές κρυπτόμενοι υπό άλλες ιδιότητες. Ακόμη και στη χώρα μας είχαν κατονομαστεί κάποιοι χωρίς όμως αποδείξεις.

Σε όλες τις δημοκρατικές χώρες, όπου τα μεγάλα συμφέροντα παρεμβαίνουν με διαφόρους τρόπους εκ των οποίων ο “τιμιότερος” είναι η διαπλοκή, στη διαμόρφωση της πολιτικής, ακόμη και νομοθετικά, κυρίως στο οικονομικό πεδίο, λειτουργούν νόμιμα τα διάφορα λόμπι για την προώθηση των σχεδίων τους, που και στη χώρα μας η λειτουργία τους ρυθμίζεται από πρόσφατα ψηφισθέντα νόμο. Τα συμφέροντα συναλλάσσονται με το αζημίωτο πάντοτε με κάποιους που μετέχουν άμεσα ή έμμεσα στο βαθύ κράτος είτε για να εγκρίνουν ή να μη αντιταχθούν στα σχέδια τους, με πρόσφατα παραδείγματα, αλλά σε κάθε περίπτωση υπάρχει διαφθορά και διαπλοκή, που κατά κανόνα κρύβεται κάτω από το χαλί.

Κι όμως, υπάρχει

Σαφώς σε κάποιες καπιταλιστικές χώρες υπάρχει παγιωμένο “βαθύ κράτος”, όπως πχ στην Αγγλία και στις ΗΠΑ βασίζεται στην ανώτερη κοινωνική τάξη, που σπούδασε σε ονομαστά κολλέγια, τα μέλη του να διατηρούν μεταξύ τους δεσμούς, να αλληλοϋποστηρίζονται και να επιλέγονται σε θέσεις ηγεσίας, κάτι που σε μικρότερη κλίμακα συμβαίνει και σε μας με την δημιουργία κάστας. Στη χώρα μας υπάρχουν ισχυρές κοινωνικές και επαγγελματικές ομάδες, όπως οι δικηγόροι, που σχεδόν αποτελούν την πλειονότητα του Κοινοβουλίου, οι οποίοι υπερασπίζονται και επεκτείνουν τα προνόμια τους, οι μεγαλογιατροί, οι πανεπιστημιακοί των προσοδοφόρων σχολών, ο ΣΕΒ, οι εφοπλιστές κ.λπ.

Όλοι αυτοί μπορεί να έχουν ισχυρή πρόσβαση στην πολιτική εξουσία για την υπεράσπιση των συμφερόντων τους, επειδή πολλοί μετέχουν σε αυτή, οπότε σε συγκεκριμένες περιπτώσεις αποτελούν βαθύ κράτος, αλλά όχι όταν λειτουργούν νόμιμα και με δημοκρατικές διαδικασίες. Το ίδιο ισχύει και για τους συνδικαλιστές, ιδίως των ΔΕΚΟ, που πολλές φορές “συγκυβέρνησαν” και εμπόδισαν την ιδιωτικοποίησή τους με τη δημιουργία τεράστιων ζημιών ή τον μη εκσυγχρονισμό, επειδή διαχρονικά όλες οι πολιτικές ηγεσίες για λόγους πολιτικού κόστους και άγρα ψήφων δεν τόλμησαν να τους ελέγξουν με την κατάλληλη νομοθεσία και την χωρίς παλινωδίες εφαρμογή της. Τα αποτελέσματα αυτής της αβελτηρίας αποκαλύφτηκαν μέσω του δυστυχήματος των Τεμπών.

Το μεγάλο όμως πρόβλημα της χώρας είναι το έλλειμμα της δημόσιας διοίκησης, της δικαιοσύνης και του πολιτικού κόσμου να επιτελέσουν σωστά το έργο τους, αλλά αυτό οφείλεται σε εγγενείς δυσχέρειες λόγω του μη σωστού σχεδιασμού, νομοθέτησης, πελατειακού κράτους και διαχρονικά στη μη εκδήλωση ισχυρής πολιτικής βούλησης από όλες τις κυβερνήσεις από το φόβο πολιτικού κόστους και δεσμεύσεων, να προβούν στις αναγκαίες τομές και στην επιλογή προσώπων σε θέσεις ευθύνης με πολιτικά και όχι αξιοκρατικά κριτήρια.